70
Ogrzewanie zabytkowych obiektów sakralnych
W kościele znajduje się 10 podwójnych grzejników, każdy o mocy 2 kW,
co daje 40 kWmocy łącznej. Promieniowanie podczerwone jest skiero-
wane zarówno do wiernych siedzących w ławkach, jak i stojących w przej-
ściu nawy głównej i w nawach bocznych. Grzejniki są uruchamiane ok.
10 minut przed rozpoczęciem nabożeństw i wyłączane po 45 minutach.
Przeprowadzone pomiary parametrów mikroklimatycznych poza
strefą ogrzewaną wskazały, że wahania wilgotności względnej wywo-
łane przez okresowe epizody grzewcze nie są większe niż naturalne.
System promiennikowy może stwarzać jednak zagrożenia, jeżeli
na skutek nieprzemyślanej instalacji wzmożone promieniowanie
podczerwone będzie docierało do powierzchni polichromowanych
ścian lub wrażliwych obiektów zabytkowego wyposażenia (drewno,
obrazy). W zależności od intensywności promieniowania (odległo-
ści od promiennika), powierzchnie te mogą ulegać nadmiernemu
rozgrzaniu, co spowoduje gwałtowne przesuszenie i związane z nim
uszkodzenia: deformacje lub pęknięcia drewna wywołane skurczem
i związanymi z nim naprężeniami, rozwarstwienia oraz uszkodzenia
warstw malarskich i dekoracyjnych.
Stąd po instalacji i uruchomieniu ogrzewania należy przeprowadzić
systematyczny zdalny pomiar temperatury ścian i powierzchni
obiektów wyposażenia przy użyciu pirometru. Temperatura
powierzchni, poza strefą posadzki i ławek nie powinna przekraczać
temperatury powietrza o więcej niż 2
o
C.
Istotny jest także optymalny dobór promienników podczerwieni.
Jego najważniejszymi dwoma kryteriami z punktu widzenia konser-
watorskiego są:
• jak największe ograniczenie różowej poświaty powodującej zabu-
rzenie wyglądu wnętrza w czasie działania ogrzewania, inaczej
mówiąc – wybór promienników o spektrum promieniowania w jak
najbliższym stopniu zbliżonym do światła słonecznego,
• maksymalnie ograniczona temperatura, do jakiej rozgrzewa się
odbłyśnik promienników. Bowiem niepotrzebnie ogrzewa on powie-
trze nad urządzeniem i doprowadza do powstawania prądów konwek-
cyjnych powodujących wzmożone brudzenie i zaburzenie stabilnych
warunków mikroklimatu.
x x x
Systemy grzewcze najmniej sprzyjające ochronie
zabytkowego wnętrza
Nawiew gorącego powietrza jest jednym z najgorszych systemów
grzewczych w kościołach, gdyż towarzyszą mu gwałtowne i inten-
sywne fluktuacje temperatury. Z powodu unoszenia się gorącego
powietrza największe przegrzanie jest w górnej części kościoła. Z dru-
giej strony temperatura na poziomie posadzki wzrasta powoli, tak że
komfort osób siedzących w ławkach jest niewielki. Ponadto znacz-
nym wzrostom temperatury towarzyszą spadki wilgotności względ-
nej, które powodują wysychanie i pękanie elementów wyposażenia.
System ten nie spełnia więc żadnego z oczekiwań stawianych ogrze-
waniu w zabytkowym wnętrzu – nie zapewnia ochrony obiektom ani
komfortu przebywającym w kościele wiernym.
Również ogrzewanie podposadzkowe uznaje się za system grzewczy
niesprzyjający dobremu zachowaniu zabytkowych wnętrz kościelnych.
Jest on atrakcyjny ze względu na liczne zalety użytkowe: bardzo
dobry komfort z uwagi na ogrzanie całego wnętrza do stałej tempera-
tury, przyjemne poczucie ciepła promieniującego od dołu, całkowite
ukrycie systemu grzewczego, które nie zmienia wyglądu wnętrza,
brak zagrożenia kondensacją wilgoci ze względu na dość równo-
mierne ogrzanie powierzchni przegród budowlanych. Ponadto system
nie emituje żadnych zanieczyszczeń do wnętrza.
Należy jednak mieć na uwadze poważne zagrożenia, jakie powoduje.
Biorąc pod uwagę dużą bezwładność, instalacja podposadzkowa musi
działać w sposób ciągły, ogrzewając całe kościelne wnętrze. Przyczy-
nia się to do spadku wilgotności względnej w otoczeniu elementów
wyposażenia, kiedy zimne powietrze napływające z zewnątrz ulega
ogrzaniu do wyższej temperatury. Wykonanie systemu podposadz-
kowego jest również związane z bardzo dużą ingerencją w zabytkowe
wnętrze, w związku z koniecznością usunięcia posadzki i przygoto-
wania niezbędnej betonowej warstwy konstrukcyjnej oraz jastrychu.
Realizacja tego rodzaju prac wiąże się z wprowadzeniem znacznej
ilości wilgoci i poważnym zaburzeniem warunków klimatycznych.
W przypadku pojawienia się uszkodzenia i wycieku w systemie
(zagrożenie mało prawdopodobne, ale nie można go wykluczyć zupeł-
nie), konieczne jest ponowne usunięcie posadzki. Ponadto ogrzewa-
nie podposadzkowe nasili krystalizację soli w przypadku problemów
z zawilgoceniem murów fundamentowych i występowaniem wilgoci
podciąganej kapilarnie.
x x x
Podsumowanie
Decyzja w sprawie wyboru ogrzewania zabytkowego kościoła musi
być podjęta indywidualnie dla każdego wnętrza. Istotne jest rozpo-
znanie uwarunkowań klimatycznych i konserwatorskich przez kom-
petentnych specjalistów, aby powstała przemyślana koncepcja systemu
grzewczego, łącząca potrzeby wiernych z respektowaniem wymogów
konserwatorskich. Optymalne procedury planowania takiej inwestycji
opisuje norma europejska PN-EN 15759-1:2012 „Konserwacja dóbr
kultury. Klimat wewnętrzny. Część 1: Wytyczne dotyczące ogrze-
wania kościołów, kaplic i innych miejsc kultu”, dostępna na stronie
Polskiego Komitetu Normalizacyjnego (tekst jedynie w wersji angiel-
skiej). Norma ta opisuje także różne strategie i systemy grzewcze,
analizując ich zalety i ograniczenia.
Przypisy
1. „Church Heating and the Preservation of the Cultural Heritage”, Electa,
Mediolan, 2006.
fot. R. Kozłowski
Fot. 4. Wnętrze kościoła pw. św. Michała Archanioła w Szalowej z ogrzewaniem promiennikowym
montowanym czasowo w okresie zimowym
