65
Obiekty Sakralne 2015
większości materiałów parametrem mikroklimatycznym decydują-
cym o ich stanie zachowania, a tym samym podlegającym jej zale-
ceniom, jest wilgotność względna. Temperatura zazwyczaj odgrywa
drugorzędną rolę i nie ma potrzeby jej ścisłej kontroli. Należy
podkreślić, że przejawem adaptacji lub aklimatyzacji obiektów do
warunków mikroklimatycznych, w jakich były przechowywane
przez długi czas, mogą być uszkodzenia, takie jak spękania warstw
malarskich czy pęknięcia i deformacje drewna. Działają one ponie-
kąd jak zawory bezpieczeństwa obniżające naprężenia wywoły-
wane przez fluktuacje klimatyczne. Stąd zaaklimatyzowane obiekty
zabytkowe stają się mniej podatne na uszkodzenia. Jeżeli wahania
wilgotności względnej nie będą większe niż w przeszłości, zagroże-
nie nowymi uszkodzeniami fizycznymi zazwyczaj będzie niewielkie.
Koncepcja aklimatyzacji pozwala na opis zalecanego, bezpiecznego
mikroklimatu w oparciu o zastany, historyczny. Zastosowanie kry-
terium „zgodności z klimatem zastanym” wymaga jego poznania
na drodze monitorowania temperatury i wilgotności względnej we
wnętrzu przez co najmniej jeden rok. Badania takie stają się coraz
łatwiejsze dzięki powszechnej dostępności elektronicznych syste-
mów długookresowego monitorowania. Norma zawiera procedury
matematyczne, pozwalające wyliczyć z warunków historycznych
trzy parametry mikroklimatu zalecanego: średnie długookresowe,
cykl zmiany rocznej oraz pasmo fluktuacji krótkookresowych.
W wielu miejscach normy podkreślono, że stwierdzenie korzyst-
nej aklimatyzacji obiektów do mikroklimatu panującego w danym
wnętrzu musi być oparte na ocenie ich stanu zachowania, prze-
prowadzonej przez konserwatora specjalistę, potwierdzającej brak
nowych uszkodzeń.
Zatem klimat zalecany dla wnętrza kościoła w Dębnie, wyznaczony
na podstawie rocznego monitorowania, opisuje optymalne warunki
dla długotrwałego zachowania jego wyposażenia i polichromii.
Należy jednak mieć świadomość, że naturalny mikroklimat jego
wnętrza jest daleki od idealnego. Zabytkowe elementy poddano
kolejnej konserwacji w latach 1999–2006. Ich stan będzie monito-
rowany w trakcie okresowych przeglądów.
Opis klimatu zastanego jest podstawą zaleceń dla dopuszczalnych
modyfikacji w funkcjonowaniu wnętrza kościelnego. Co prawda nie
jesteśmy w stanie zmienić naturalnych warunków mikroklimatycz-
nych w nim panujących, możemy jednak zadbać, aby ich ewentu-
alne zaburzenia, np. w wyniku wprowadzenia ogrzewania, nie były
większe niż naturalne.
x x x
Zagrożenia powodowane ogrzewaniem
Istnieją dwa zasadnicze sposoby ogrzewania kościołów: ciągłe oraz
okresowe, włączane na krótki czas, w trakcie którego kościół jest użyt-
kowany, np. podczas nabożeństw. Niekiedy łączy się te dwie metody,
gdy we wnętrzu jest utrzymywana relatywnie niska stała temperatura,
a przed nabożeństwami i w ich trakcie uruchamiane jest ogrzewanie
dodatkowe, umożliwiające szybki wzrost temperatury powietrza do
poziomu uznanego za komfortowy. Obydwa sposoby ogrzewania mogą
poważnie zaburzyć warunki klimatyczne we wnętrzu kościoła na skutek
obniżenia poziomu wilgotności względnej, kiedy zimne powietrze napły-
wające z zewnątrz ulega ogrzaniu. Amplituda spadku jest tym większa,
im niższa temperatura panuje na zewnątrz i im wyższa jest osiągana we
wnętrzu. W przypadku ogrzewania okresowego wahania te powtarzają
się cyklicznie, gdyż po wyłączeniu instalacji wilgotność wraca do wyj-
ściowej wysokiej wartości.
Gwałtowne zmiany temperatury powietrza i wilgotności względnej
spowodowane ogrzewaniem wnętrza kościołów stwarzają trzy zasad-
nicze zagrożenia konserwatorskie:
• zmiany wymiarowe przedmiotów zbudowanych z materiałów
higroskopijnych, reagujących na wahania wilgotności względnej –
drewno, płótna, skóry, kleje, warstwy malarskie;
• kondensację pary wodnej oddanej przez materiały w trakcie
ogrzewania na zimnych powierzchniach ścian, sklepień i okien.
Powoduje ona zawilgocenie podłoża, co sprzyja przenoszeniu i kry-
stalizacji soli oraz rozwojowi grzybów pleśniowych;
• wzmożony ruch i osiadanie zanieczyszczeń na ścianach, szczegól-
nie w pobliżu grzejników o wysokiej temperaturze powierzchni,
wywołujących intensywny ruch powietrza.
Powszechnie występującym w kościołach wrażliwym materiałem
higroskopijnym jest drewno, z którego wykonane są rzeźby, obrazy
tablicowe, ołtarze, ławki i inne elementy wyposażenia. Spadek wilgot-
ności względnej zachodzący w czasie ogrzewania prowadzi do wysy-
chania drewna i jego skurczu. Jeżeli zostanie on ograniczony pojawi
się naprężenie. Gdy przekroczy ono poziom bezpieczny dla drewna,
nastąpi jego deformacja lub pęknięcie. Szczególnie zagrożone uszko-
dzeniem są masywne elementy drewniane, np. duże rzeźby. W trakcie
wysychania transport wilgoci przez strukturę drewna jest powolny,
dlatego warstwa powierzchniowa schnie szybciej niż rdzeń. Osuszona
strefa zewnętrzna ma tendencję do skurczu ograniczanego przez nadal
wilgotny i napęczniały rdzeń drewna, co wywołuje w niej naprężenie
rozciągające i pękanie.
Rys. 1. Kościół pw. św. Michała Archanioła w Dębnie Podhalańskim;
zmiany temperatury i wilgotności względnej zachodzące w ciągu
roku we wnętrzu – wartości mierzone co 15 minut (obiekt nieogrze-
wany o szybkiej wymianie powietrza z przestrzenią zewnętrzną)
Rys. 2. Klimat zalecany dla wnętrza kościoła w Dębnie Podha-
lańskim, wyznaczony na podstawie analizy klimatu zastanego,
przeprowadzonej zgodnie z procedurami normy europejskiej
PN-EN 15757:2012
rys. R. Kozłowski (3)
Rys. 3. Kościół pw. św. Marii Magdaleny w Rocca Pietore we wło-
skich Dolomitach, ogrzewany przez nawiew gorącego powietrza
na ok. 1,5 godziny przed nabożeństwami
