46
Zabezpieczenie i konserwacja drewna zabytkowego obiektu
było identycznego gatunku, o takiej samej lub lepszej wytrzymałości,
jednakowych wymiarów co elementy zastępowane i zbliżonej wilgotno-
ści względnej – maks. 22% (28% bezwzględnej). Zaleca się je impre-
gnować najskuteczniejszą metodą – ciśnieniowo-próżniową, którą
realizuje się poprzez wtłaczanie środka w specjalnym zbiorniku (auto-
klaw), co znacznie zwiększa głębokość wnikania biocydu (preaparatu
biobójczego). Kompromisem w stosunku do drogiej impregnacji ciśnie-
niowej, a taniej, lecz mało skutecznej, metody smarowania lub oprysku,
jest kąpiel. Drewno przeznaczone do uzupełnień powinno być monto-
wane dopiero po wyschnięciu impregnatu, w przeciwnym wypadku na
nieutrwalonym środku może dojść do zagrzybienia. Nie zaleca się sto-
sowania drewna młodego z dużym udziałem bielu zasobnego w skład-
niki odżywcze pożądane przez ksylofagi. Wykorzystywanie nowej
tarcicy o niskiej jakości impregnacji, wysokiej wilgotności i z dużymi
spękaniami stwarza idealne miejsce rozwoju wspomnianych szkodni-
ków biologicznych.
Zabieg wzmocnienia, uzupełnienia bądź wymiany trzeba rozpatrywać
również pod kątem estetyki – zwłaszcza przy konserwacji części ekspono-
wanych. Jeśli fragment elementu konstrukcji jest zastępowany nowym,
do połączenia go z częściami starymi należy zastosować tradycyjne złącza
ciesielskie, o ile będzie to właściwe ze względu na wymogi konstrukcyjne.
Na nowych belkach można wydłutować datę wykonania wymiany, co
uczytelni ingerencję przyszłym użytkownikom.
Przed montażem wzmocnień i uzupełnień trzeba wykonać zabieg zwal-
czający korozję biologiczną. W przypadku porażenia materiału przez
grzyby nazywamy go dezynfekcją (zabieg grzybobójczy), a przez owady –
dezynsekcją (działanie owadobójcze). Do zwalczania jak i późniejszego
zabezpieczenia drewna najczęściej stosuje się metody chemiczne, polega-
jące na co najmniej dwukrotnej aplikacji (według zaleceń karty technicz-
nej) środka biobójczego przez smarowanie bądź oprysk. Mimo łatwości
użycia takich preparatów ich wadą, zwłaszcza w przypadku aktywnego
żerowania ksylofagów, jest głębokość wnikania – ok. 20 mm, podczas
gdy mogą one drążyć chodniki w całej grubości części bielastej belki
– nawet powyżej 6 cm. Głębsze nasycenie środkiem biobójczym jest
możliwe przez aplikacje w nawiercone, odpowiednio głębokie i odda-
lone od siebie otwory iniekcyjne. Metoda ta jest szczególnie pomocna,
gdy dostęp do konstrukcji od wewnątrz jest utrudniony (belki ścian
zrębowych), a także w miejscach, których nie można ociosać i oczyścić
ze względu na wartości artystyczne. Dla lepszego wnikania środka owa-
dobójczego elementy pionowe nawierca się pod kątem i kołkuje. Wadą
tej metody jest obniżenie wytrzymałości drewna, co należy uwzględnić
w obliczeniach statycznych. Ma ona również zastosowanie w przypadku
dezynfekcji muru miejscowo porażonego przez grzyba domowego
w pobliżu styku konstrukcji drewnianej z murem.
Przy doborze preparatów trzeba wziąć pod uwagę, że w Unii Europej-
skiej nie ma środka biobójczego kompleksowo zwalczającego grzyby
i owady. W sprzedaży znajdują się wyłącznie preparaty o działaniu
selektywnym, mimo to można spotkać etykiety produktów błędnie
informujące o wszechstronności reklamowanego środka, co należy zwe-
ryfikować z zapisami aprobaty technicznej wydanej przez ITB.
Innym sposobem zwalczenia ksylofagów czy grzybów jest zastosowanie
mikrofal. Metoda ta wykorzystuje opatentowane urządzenie emitujące
skupione fale elektromagnetyczne, pobudzające do drgań cząsteczki
wody znajdujące się w drewnie i ciele szkodników, przez co zabija
i dezynfekuje w kilka minut po podgrzaniu fragmentu drewna do
ok. 60°C. Proces kontrolowany jest dzięki pomiarom wykonywanym
kamerą termowizyjną. Metody tej nie używa się do elementów mono-
i polichromowanych.
Najskuteczniejsze działanie, dające 100% pewności zabicia szkodników,
zwłaszcza w obiektach silnie zaatakowanych, do których dostęp sposobami
konwencjonalnymi jest nieosiągalny, gwarantuje fumigacja (gazowanie).
Jest ona powszechnie stosowana do zwalczania owadów w wyposaże-
niu ruchomym obiektów zabytkowych (książki, meble, rzeźby i inne
detale), a także w całych budynkach. Polega na szczelnym zamknięciu
fumigowanego obiektu za pomocą specjalnych folii, a następnie zaapli-
kowaniu odpowiedniego gazu reaktywnego (najczęściej fosforowodoru).
Wybór środka i konkretnej metody musi zostać dokonany z uwzględ-
nieniem wyposażenia wnętrza zabytku (polichromie, złocenia, elementy
miedziane), które nie może ulec uszkodzeniu. Proces trwa kilka dni,
wykonuje się go jedynie w dodatnich temperaturach, po zakończeniu
wietrzy się obiekt, a następnie aplikuje środek biochronny, co gwaran-
tuje skuteczność zabiegu. Ze względu na obniżające się koszty tej metody
i wysoką skuteczność, fumigacja stosowana jest coraz powszechniej.
Z uwagi na toksyczność używanych gazów zabieg ten mogą wykonywać
jedynie wykwalifikowane firmy, mające odpowiedni sprzęt i uprawnienia.
Opisane metody jedynie zwalczają szkodniki, nie zabezpieczają jednak
drewna, dlatego niezbędne jest wykonanie zabiegu impregnacji biochron-
nej. Środki chemiczne, zabezpieczające drewno przed owadami i grzy-
bami, ze względu na skład i zastosowanie dzielą się na:
• zdolne do wnikania w drewno – impregnaty (solne, wodorozcień-
czalne, np. w formie żelu, rozpuszczalnikowe i oleiste) do stosowania
głównie wewnątrz;
• powłokotwórcze – farby, lakiery i lakierobejce do wykorzystywania
wewnątrz i na zewnątrz.
Na rynku istnieje szeroka gama tzw. impregnatów do drewna. Część
z nich ma również właściwości ogniochronne. Jednak nie wszystkie, np.
ze względu na zmianę barwy drewna, wysolenia czy stałe podwyższenie
wilgotności powierzchni, nadają się do zastosowania dla drewna zabyt-
kowego. Stąd do każdej z części budynku wykorzystywane są inne środki
zabezpieczające. Trwałość wykonanej impregnacji jest ograniczona zwy-
kle do 3–4 lat dla środków chroniących drewno na zewnątrz i 5–10 lat
wewnątrz, dlatego powinno się je powtarzać.
x x x
Podsumowanie
Cały proces konserwacji – badania, projekt i wykonawstwo prac – zaleca się
przeprowadzać przez uprawnionych i doświadczonych specjalistów oraz pod
nadzorem konserwatora zabytków. Oprócz względów estetycznych stan
obiektu po zrealizowaniu prac przez przypadkowych fachowców będzie
jedynie powierzchniowo lepszy. Brak dokładnego odgrzybienia, wzmocnie-
nia struktury w newralgicznych elementach, użycie niskiej jakości drewna
do uzupełnień, postępowanie niezgodne z wymogami karty technicznej
chemii biobójczej i biochronnej, to niektóre ze stosowanych oszczędności
prowadzących do odroczonej w czasie degradacji zabytkowych elementów.
Problem ten dotyka szczególnie obiekty remontowane z dotacji ministerial-
nych bądź funduszy zewnętrznych, których krótkie terminy wykonawstwa
skomplikowanych i czasochłonnych prac naprawczych zmuszają do zawie-
rania kompromisów nie zawsze korzystnych dla obiektu.
Zarządcom i użytkownikom budynków zabytkowych zaleca się moni-
torowanie ich stanu technicznego, włączając w to ochronę przeciwpoża-
rową. Wcześniejsze wykrycie zagrożeń i ich źródeł oraz przeprowadzanie
okresowych konserwacji skutecznie zabezpieczy obiekt i pozwoli zacho-
wać go w dobrym stanie dla przyszłych pokoleń.
