Zabezpieczenie i konserwacja drewna zabytkowego obiektu
44
pleśniowe. Rozwijają się przy dużej wilgotności podłoża również na
innych materiałach budowlanych (tapetach, tynkach), a przy jej gwał-
townym zmniejszeniu giną. Grzyby te mogą powodować wielokolorowe
zabarwienia zainfekowanego materiału. Tylko jeden gatunek pleśni –
Chaetomium globosum
, powoduje powierzchniowy rozkład szary drewna
użytkowego (np. gontów na dachu). Najczęściej występujące grzyby
mikroskopowe to: kropidlaki (
Aspergillus
), pleśniaki (
Mucor
) i pędzlaki
(
Penicillium
). Ich kolonie pogarszają również jakość powietrza, wytwarzają
szkodliwe mykotosyny, które przy dużym zapleśnieniu wykluczają zainfe-
kowane pomieszczenia z trwałego użytkowania.
Do zagrzybienia często dochodzi w miejscach nieszczelności poszycia
dachu (strefa okapowa), na styku belek stropowych z zawilgoconym
murem, w obszarach zbierania się wody (wystające elementy ścian bel-
kowych), w strefie przyziemia – na belkach podwalin (co może być zwią-
zane z wodami rozbryzgowymi bądź małym okapem dachu) (fot. 3 i 4).
Obecnie w kręgach konserwatorskich coraz częściej obserwuje się prob-
lemy z korozją biologiczną drewna powstałą na skutek błędnych rozwią-
zań modernizacyjnych obiektu, np. zmiany pokrycia dachu z zastosowa-
niem folii bez wykonania wentylacji czy prób poprawienia izolacji cieplej.
Równie szkodliwe dla drewna są owady żywiące się jego składnikami.
Ksylofagi (grec.
xýlon
– drewno,
phageín
– jeść) w zależności od stadium
rozwoju spotykane są w formie jaj, larw, poczwarek i postaci dorosłych
(doskonałych). Atakują one drewno wilgotne, również porażone przez
grzyby, a także – co szczególnie groźne – drewno powietrzno-suche.
Larwy, poprzez drążenie dużej ilości chodników (na głębokości od
0,2 mm do ponad 5 cm) w części bielastej drewna (bogatej w składniki
odżywcze m.in. w białko), mogą powodować znaczące obniżenie jego
wytrzymałości. Obecność ksylofagów w drewnie rozpoznamy po widocz-
nych otworach wylotowych dorosłych postaci, wysypującej się z otworów
mączce drzewnej (fot. 5), odchodach larw czy po odgłosach drążenia
w okresie żerowania (czerwiec-wrzesień).
Do najczęściej spotykanych owadów – szkodników technicznych drewna
obrobionego należą:
• spuszczel pospolity (
Hylotrupes bajulus
) – zasiedla i niszczy więźby dachów,
ściany, stolarkę budowlaną. Samice w okresie rójki przywabiane są do
złożenia jaj przez substancje lotne zawarte w drewnie – pineny, kareny
i sabin, stąd zwiększony rozwój spuszczela w drewnie młodym o znacznie
lepszej jakości pokarmu niż stare. Jaja składane są w szczeliny lub szorst-
kie fragmenty drewna o przyczepności ułatwiającej wgryzanie się owadów.
Z tego względu dawniej poddawano je ręcznej, starannej obróbce w celu
uzyskania gładkich powierzchni. Przed wbudowaniem zaś sezonowano je
przez wiele lat, co zmniejszało ilość i wielkość spękań;
• kołatek domowy (
Anobium punctatum
) – gatunek ten zagraża szczegól-
nie (w odróżnieniu od spuszczela pospolitego) meblom, rzeźbom i sny-
cerce obiektów. Opanowuje przedmioty drewniane na wiele pokoleń, aż
do wykończenia pokarmu. Otwory wylotowe są bardzo gęste o wielkości
ok. 2 mm w przeciwieństwie do mniej licznych, ale większych i owalnych
otworów spuszczela.
Dla obiektu, w którym występuje podejrzenie degradacji lub stwierdzono
korozję biologiczną, niezbędne jest fachowe określenie czynników nisz-
czących oraz odpowiednich metod i środków ich eliminacji. Taka analiza
nosi nazwę ekspertyzy mykologicznej – wymóg jej wykonania określono
w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r.
w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki
i ich usytuowanie (DzU nr 75, poz. 690). Dokumentacja taka zawiera
wyniki analiz stanu technicznego obiektu wykonanych za pomocą
metod makro- i mikroskopowych. Rozróżnianie grzybów odbywa się
według specjalnych kluczy i tablic, po porównaniu grzybni, sznurów,
owocników i typu rozkładu drewna. W przypadku szczególnie trudnych
do określenia makroskopowo grzybów pleśniowych ich próbki hoduje
się do odpowiedniego rozmiaru w specjalnych warunkach w celu pre-
cyzyjnego rozpoznania. Dokumentacja zawarta w ekspertyzie powinna
informować o aktywności (aktywne/nieaktywne) żerowisk szkodników
i grzybów (oceniając przy tym zakres porażenia), a dzięki temu miejsca,
w których należy stosować odpowiednie środki biobójcze. Ekspertyza
musi uwzględniać kwalifikację techniczną poszczególnych elementów
(np. mapy zniszczeń w formie graficznej) do zachowania, wymiany częś-
ciowej bądź całkowitej, co w przypadku obiektu zabytkowego należy
do wyjątkowo odpowiedzialnych i trudnych decyzji. Kwalifikację taką
utrudnia brak dostępu i inwazyjność badania belek stropów (zwłaszcza
zakończeń osadzonych w murze), podwalin czy konstrukcji zrębowej
oszalowanej deskami. Z tego względu przy ocenie stanu technicznego
wykonuje się miejscowe odkrywki (fot. 6). Można też stosować rezysto-
graf oporowy – urządzenie analizujące przekrój belek poprzez nawiercanie
i pomiar oporu igłą o grubości 3 mm i długości do 50 cm. Jest to metoda
Fot. 3. Nieszczelności dachu w strefie okapowej spowodowały po-
wierzchownie niedostrzegalną korozję, wykrytą dopiero po opuki-
waniu młotkiem w ramach badań mykologiczno-budowlanych
Fot. 4. Odpryski warstwy malarskiej i brunatne zabarwienie
drewna na styku z murem może świadczyć o postępującej
korozji
fot. G. Basiński (3)
Fot. 5. Wysypująca się mączka drzewna może informować
o aktywnym żerowaniu owadów – szkodników technicznych
drewna
fot. G. Basiński
Fot. 6. Korozja części bielastej belki wiązara więźby dachowej spowodowana żerowaniem
larw spuszczela pospolitego; dzięki przewymiarowaniu przekroju belki nie jest konieczna
jej wymiana.
