Zabezpieczenie i konserwacja drewna zabytkowego obiektu
42
Budownictwo drewniane na terenie Polski jest różnorodne pod wieloma
względami związanymi m.in. ze środowiskiem geograficznym oraz daw-
nym układem grup etnicznych i stanowi cenny zasób narodowego dzie-
dzictwa kulturowego. Według danych Narodowego Instytutu Dziedzi-
ctwa z 2003 r. tylko 10% obiektów wpisanych do rejestru zabytków
to budowle drewniane oraz o konstrukcji ryglowej. Wskazuje to jak
niewiele, z bogatego i ważnego niegdyś tworzywa krajobrazu polskich
miast i wsi, przetrwało do naszych czasów, a co gorsza, część ulega
postępującej degradacji.
Wyjątkowo cenną grupą zabytków architektury drewnianej są obiekty
sakralne, a wśród nich ok. 800 kościołów, reprezentujących najwyższej
klasy osiągnięcia zarówno pod względem konstrukcyjnym, jak i artystycz-
nym. Najstarsze obiekty z tej grupy powstały w XV w. z czego do dziś
zachowało się ok. 30. Za szczególnie cenne w skali światowej uznano sześć
kościołów drewnianych z terenu południowej Małopolski (konstrukcja
zrębowa), w związku z czym wpisano je na listę dziedzictwa światowego
UNESCO. Znalazły się na niej wybudowane w połowie XVII w. Kościoły
Pokoju w Świdnicy i Jaworze (konstrukcja ryglowa – bez użycia gwoździ).
Obiekty powstające do końca XVIII w. dorównują im niespotykanym
później poziomem i jakością wykonania, a także – co charakterystyczne
dla dawnych ustrojów budowlanych – przewymiarowaniem drewnianych
elementów konstrukcyjnych, co po części przyczyniło się do zachowania
ich do naszych czasów. Mimo swej znaczącej wartości materialnej i nie-
materialnej, obiekty takie nie zawsze poddawane są właściwej opiece.
Mała odporność drewna na niszczące działanie czynników atmosferycz-
nych, owadów, grzybów, a także łatwopalność i zużycie, przy zaniechaniu
prac remontowo-konserwacyjnych, znacznie zmniejsza szanse zachowa-
nia drewnianej architektury dla przyszłych pokoleń. Dotyczy to zarówno
obiektów wzniesionych z całości z drewna, jak i budowli o mieszanej kon-
strukcji murowo-drewnianej.
x x x
Zasady wznoszenia dawnych konstrukcji drewnianych
Na trwałość obiektów drewnianych oprócz doboru gatunku drewna miał
również wpływ sposób jego pozyskania i dalszej obróbki. Budowniczowie
do końca XVIII w. stosowali drewno:
• starannie selekcjonowane na etapie ścinki, twardzielowe, odporne na
działanie drewnojadów. Ociosywano je z bielu – głównego miejsca żero-
wania szkodników, i przed wbudowaniem sezonowano przez wiele lat;
• przewymiarowane w stosunku do obecnych norm, np. krokwie
o przekroju 18/26 cm, belki stropowe 28/28 cm. Dzięki temu nawet
przy korozji bielu przez szkodniki na grubość 5 cm taki element nie
kwalifikował się do wymiany.
Od połowy XIX w., kiedy to zasoby drewna wysokogatunkowego mocno
zubożały w związku z rozwojem przemysłu, zaczęto stosować drewno
o mniejszych przekrojach i gorszej jakości. Powstałe w tych czasach kon-
strukcje były i nadal są bardziej narażone na zniszczenie przez szkodniki.
Oprócz doboru odpowiedniego materiału wpływ na trwałość budowli
miały techniki obróbki, konstrukcja i jakość jej wykonania, a w czasie
użytkowania – ilość prac naprawczych zrealizowanych na przestrzeni lat.
O zubożeniu stanu drewnianych obiektów sakralnych zadecydo-
wały także zniszczenia wojenne i powojenne, kiedy to dochodziło do
podpaleń i grabieży (np. w czasie I wojny światowej pozyskiwano
ołów z kościelnych dzwonów). Negatywne skutki miała też wymiana
drewnianych konstrukcji kościołów na murowane, ponadto od
połowy XX w. upowszechniała się tendencja do wznoszenia
nowych świątyń w sąsiedztwie dawnych, uznanych za przestarzałe
i mało reprezentacyjne.
Największe zniszczenia zarówno obiektów drewnianych, jak i murowa-
nych spowodowane są pożarami, co potwierdzają dane Komendy Głów-
nej Państwowej Straży Pożarnej (w 2013 r. w zabytkowych budynkach
sakralnych było ich 120). Ich przyczynami, oprócz celowych podpaleń, są
niezmiennie wadliwe i przestarzałe instalacje elektryczne i odgromowe.
Może również dochodzić do przypadkowych pożarów powstających
podczas prac remontowych (np. zaprószenie ognia podczas układania
papy termozgrzewalnej na więźbie dachowej zamku Książ w wojewódz-
twie dolnośląskim).
x x x
Przyczyny niszczenia konstrukcji drewnianych
Warunkiem właściwego zabezpieczenia i konserwacji konstrukcji drew-
nianych zabytkowego obiektu jest jego gruntowne rozpoznanie. Zakres
zależy od specyfiki danego budynku, może uwzględniać m.in. wykona-
nie inwentaryzacji pomiarowo-rysunkowej, badań historycznych i kon-
serwatorskich (fot. 1). Dopiero pełna wiedza o dziejach i technikach
budowy, analiza historycznych nawarstwień i wartości zabytkowych
tworzą podstawę do identyfikacji zniszczeń oraz ich przyczyn.
Najczęstszym powodem podejmowania prac remontowo-konserwator-
skich w zabytkowych konstrukcjach drewnianych jest ich korozja biolo-
giczna. Do szkodników powodujących negatywne zmiany właściwości
fizycznych, wytrzymałościowych i estetycznych drewna zabytkowego
należy przede wszystkim zaliczyć:
• grzyby budowlane – domowe i pleśniowe,
• owady – szkodniki techniczne drewna obrobionego.
Wśród grzybów niszczących drewno użytkowe rozróżniamy kilkanaście
gatunków, które w zależności od swojej budowy, charakteru i intensywno-
ści dokonywanych zniszczeń dzielimy na IV grupy:
• I – grzyby najbardziej szkodliwe, powodujące szybki i silny rozkład
brunatny drewna na dużych powierzchniach już przy nieznacznie pod-
wyższonej wilgotności. Najgroźniejszy przedstawiciel to grzyb domowy
właściwy (
Serpula lacrymans
), in. stroczek domowy. Obniża wytrzymałość
drewna sosnowego o 95% już po 6 miesiącach zagrzybienia;
• II – grzyby rozwijające się na drewnie o podwyższonej wilgotności,
Zabezpieczenie i konserwacja
drewna zabytkowego obiektu
fot. G. Basiński
Fot. 1. Przed przystąpieniem do prac remontowo-konserwatorskich należy uwzględnić
analizę historycznych napraw i modernizacji m.in. przez inwentaryzację ciesielskich znaków
montażowych
Grzegorz Basiński
Pracownia Ochrony Zabytków
ekspert
