22
Blacha szlachetna na dachach zabytkowych obiektów sakralnych
Historia architektury i sztuki sakralnej to ciągłe poszukiwanie
formwyrazu oraz rozwiązań, pozwalających stworzyć prze-
strzeń domodlitwy i spotkania ludzi z Bogiem. Świątynia po-
winna stanowić także trwałą budowlę. Już w starożytności,
kształtując bryłę architektoniczną obiektu sakralnego, przykła-
dano dużą wagę do jakości jego wykonania, a stosowanie lep-
szychmateriałówmiało zapewnić mu długowieczność. Choć-
by z tego względu w starożytnej Grecji i Rzymie do pokrywania
dachów oraz elewacji budynków reprezentacyjnych wykorzy-
stywano blachy stopowe odznaczające się dużą trwałością.
x x x
Historia wykorzystania blachy jako pokrycia dachu
Blacha wytwarzana była już w starożytności zazwyczaj jednak na małą
skalę, głównie ze względu na wysoki koszt metali. Pierwotnie produko-
wano ją ręcznie, metodą „pakietową”, co wymagało znacznego nakładu
pracy i ograniczało wyrób do wielkości arkusza. Dotyczyło to przede
wszystkim najstarszych, „jednoskładnikowych” blach stosowanych
w architekturze sakralnej – miedzianej oraz cynkowej. Ich zaletą – także
w dzisiejszych czasach – jest powolne utlenianie się, zwane patynowa-
niem, podczas którego na powierzchni blachy powstaje warstwa patyny,
zapewniająca jej długoletnią trwałość.
Dopiero w epoce nowożytnej (ok. XVI stulecia) zaczęły się rozpowszech-
niać technologie ułatwiające produkcję blachy, co zbiegło się z tzw. rewo-
lucją przemysłową. Huty wytapiające miedź powstały nieco wcześniej
(w XIII–XIV wieku), jednak ich głównym obszarem nie była produkcja
blachy, lecz miedzi do stopu brązu wykorzystywanego do produkcji broni
(armat). Wmniejszej skali stosowano go do odlewania dzwonów i pomni-
ków, a także wytwarzania elementów ozdobnych.
W średniowieczu dość często pokrywano dachy katedr gotyckich
blachą ołowianą – cięższą od ww., ale także odporną na korozję i łatwą
w obróbce. Materiał ten cieszył się dużą popularnością, jednak ze względu
na toksyczne działanie ołowiu na organizm ludzki, w niektórych krajach
obecnie zakazano jego stosowania w formie niezabezpieczonej.
Od XVII wieku coraz powszechniej zaczęto używać blachę żelazną
pokrytą warstwą cynku, którego właściwości antykorozyjne spowodowały
znaczny wzrost produkcji stali. WEuropie Północnej oraz Wschodniej
materiał ten przede wszystkim stosowano w architekturze mieszkaniowej.
Blachy używano także do produkcji okuć okiennych i drzwiowych, orna-
mentów, w metaloplastyce oraz w celu ochrony gzymsów czy podkreśle-
nia detali budynków.
x x x
Wymiana pokrycia w obiekcie zabytkowym
Do najczęstszych przyczyn wymiany pokrycia dachowego obiektów zabyt-
kowych należą uszkodzenia powstałe w wyniku oddziaływań warunków
atmosferycznych, a także korozja biologiczna konstrukcji nośnej dachu.
Ze względu na wartość historyczną takich budowli, konstrukcję i poszy-
cie trzeba odtwarzać zgodnie ze sztuką ciesielsko-dekarską, w sposób jak
najbardziej odzwierciedlający oryginał. Jest to o tyle trudne, że dawniej nie
stosowano – obecnie standardowych – metalowych łączników. Wszystkie
połączenia wykonywane były za pomocą zaciosów i taką właśnie metodę
należy zachować podczas renowacji, dlatego prace te muszą być realizo-
wane przez doświadczonych cieśli.
Rolę podłoża na dachach obiektów sakralnych krytych blachą pełnią deski
nieimpregnowane, bez warstw podkładowych. Lite drewno w sposób
naturalny wchłania i oddaje wilgoć, co w przypadku obiektów sakral-
nych, w których zazwyczaj nie ma poddaszy użytkowych, w zupełności
wystarczy. Najlepiej sprawdza się drewno o pH 4,5–7. Dla porównania,
w świeżo ściętych gatunkach europejskich odczyn mieści się w granicach
pH 3,3–6,5. Natomiast wilgotność nie może przekraczać 16%.
Dachy kryte metodą rąbka stojącego, układane na listwę czy w łuskę są
najstarszymi technologiami wykorzystywanymi w budownictwie sakral-
nym. Trwałość tych rozwiązań sprawiła, że znalazły zastosowanie na
dachach wielu katedr, kościołów oraz cerkwi.
Dla blach miedzianych i cynkowych (obecnie znanych jako tytan-cynk)
podwójny rąbek stojący
uważa się za dalszy etap rozwojowy pierwot-
nego rąbka pustego (tzw. wulsty) lub prostego rąbka stojącego, wyko-
rzystywanego w blachach cynkowych. Znany jest on w literaturze przed-
miotu od roku 1899, sprawdza się znakomicie przy dachach nachylonych
poniżej 25° (minimalne nachylenie 5°) i stosuje się go ze znaczną prze-
wagą w porównaniu do innych systemów dachowych. Nazwa „podwójny
rąbek stojący” charakteryzuje jeden z klasycznych sposobów łączenia
znajdujących się obok siebie pasów blachy – po długości ponad płaszczy-
zną wody. Przy zachowaniu minimalnej wysokości – 23 mm, zapewnia
on wystarczającą szczelność, bez konieczności stosowania dodatkowych
środków. Powszechnie natomiast wykonuje się go o wysokości 25 mm.
Zamykany (zaciskany) jest ręcznie lub maszynowo. W technologii rąbka
stojącego można zrealizować również formy specjalne dachów, takie jak
wypukłe i wklęsłe zaokrąglenia lub pasy stożkowe. Dzięki optycznie deli-
katnym liniom wpisuje się zarówno w architekturę sakralną tradycyjną,
jak i w projekty nowoczesnych świątyń.
Rąbek kątowy
w tradycyjnej technice blacharskiej jest stosunkowo
nowatorskim rozwiązaniem. Pierwsze zapiski na jego temat odno-
towano w prasie fachowej na początku XX wieku. Stosowany jest
zazwyczaj przy nachyleniach dachu od 35°. Proste zamykanie pasów
blachy daje (w porównaniu z techniką podwójnego rąbka stojącego)
większe możliwości wydłużania się elementów pod wpływem zmian
temperatury. W rezultacie możemy uzyskać równą i pozbawioną
pofalowań powierzchnię.
Kątowy rąbek stojący jest stosowany w widocznych obszarach dachów
metalowych, zwłaszcza tam, gdzie nachylenie jest większe, np. lukarny,
obróbki pionowe i dachy mansardowe. Możliwe jest układanie go w tra-
dycyjnym kierunku pionowym, ukośnie lub poziomo. Wygląda na szerszy
niż podwójny rąbek stojący i nadaje powierzchniom szczególnej struktury.
System krycia na listwach
jest najbardziej tradycyjną z używanych
jeszcze dziś technik blacharskich. Obecnie przeszedł dużą zmianę –
mające tendencję do wykrzywiania się listwy drewniane zastąpiono profi-
lem stalowym, który oprócz funkcji mocujących pozwala uzyskać wyra-
zisty podział na płaszczyźnie dachu lub elewacji. Sprawdza się na dużych
powierzchniach oraz dachach o spadku od 5° (bez dodatkowych środ-
ków uszczelniających).
Łuski kwadratowe i rombowe
, w przeciwieństwie do płyt lub
gontów o podobnym wyglądzie, mają na górnej, przedniej i dolnej
stronie wygięcia w formie płaskich rąbków. Nawet przy geometrycznie
Opracowanie:
redakcja
Konsultacja:
Igor Pilutkiewicz
Blacha szlachetna na dachach
zabytkowych obiektów sakralnych
