Konserwacja kamienia w architekturze i rzeźbie sakralnej
50
•
konserwację z restauracją
– zadaniem jest ratowanie zabytku, jeśli
korozja spowodowała bardzo duże zniszczenia, niekiedy wymagające
rekonstrukcji formy rzeźbiarskiej.
Ze względu na dobro obiektów, ale również z przyczyn ekonomicz-
nych, należy przede wszystkim dążyć do sytuacji, w której prowa-
dzone będą działania profilaktyczne. Niestety rzadko tak się dzieje.
Konserwator pojawia się dopiero wówczas, gdy rzeźba kamienna czy
detal architektoniczny utraciły swą pierwotna formę, są popękane,
kamień uległ dezintegracji. Wówczas prowadzenie prac przy zabytku
staje się czasochłonne i bardzo drogie.
Podstawowym dokumentem regulującym tego typu działania w Polsce
jest ustawa o ochronie i opiece nad zabytkami z dnia 23.07.2003 r.
oraz rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia
14.10.2015 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac
restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań
architektonicznych i innych działań przy obiektach wpisanych do rejestru
zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań zabytków.
Zgodnie z zapisem ustawy w art. 3. podstawowe działania zdefiniowane
są następująco:
„pkt 6. prace konserwatorskie – działania mające na celu zabezpieczenie
i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji
oraz dokumentowanie tych działań;
pkt 7. prace restauratorskie – działania mające na celu wyeksponowanie
wartości artystycznych i estetycznych zabytku, w tym, jeżeli istnieje taka
potrzeba, uzupełnienie lub odtworzenie jego części oraz dokumentowa-
nie tych działań;
pkt 8. roboty budowlane – roboty budowlane w rozumieniu przepisów
Prawa budowlanego, podejmowane przy zabytku lub w otoczeniu
zabytku;
pkt 9. badania konserwatorskie – działania mające na celu rozpoznanie
historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów
i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku
oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich,
a jeżeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich”.
Reasumując, głównym celem działań konserwatorskich jest usunięcie
przyczyn zniszczeń, przywrócenie materii pierwotnych właściwości (przyj-
mując, że jest ona nośnikiem idei rzeźbiarza) i zabezpieczenie obiektu
przed dalszą korozją. Aby to osiągnąć należy zrealizować wiele zadań,
które można zebrać w trzy zasadnicze grupy:
• przeprowadzenie kompleksowych badań konserwatorskich,
• realizacja programu prac,
• opracowanie dokumentacji powykonawczej (konieczność ustawowa
art. 3. pkt 6. i 7.).
Niezmiernie istotnym elementem działań przy zabytku są badania kon-
serwatorskie, które mają doprowadzić do pełnego rozpoznania zabytku,
jego historii, zakresu i metod zastosowanych przy wcześniejszych pra-
cach konserwatorskich, a także ustalenia techniki i technologii wykona-
nia dzieła. Równolegle do tych działań istnieje konieczność prowadzenia
podstawowych badań nad nowymi materiałami i metodami konserwacji.
Jest to konieczne, aby dobór materiałów konserwatorskich mógł odby-
wać się na zasadzie podobieństwa budowy chemicznej oraz właściwości.
W dobie komputeryzacji często mówimy o kompatybilności materii zabyt-
kowej i materiałów konserwatorskich. Nadrzędną zasadą konserwatorską
jest zachowanie autentyczności materii zabytkowej, przy jednoczesnym
przejęciu z medycyny zasady przypisywanej Hipokratesowi: „Primum non
nocere” – po pierwsze nie szkodzić.
Dla konserwatora dzieł sztuki każdy zabytek czy dzieło jest wyjątkowe i trak-
towane indywidualnie. Wszystkie obiekty badane są z wykorzystaniem
nowoczesnej aparatury. Na podstawie otrzymanych wyników przygoto-
wuje się program prac konserwatorskich oraz dobiera odpowiednie metody
i materiały.
x x x
Metody i materiały wykorzystywane w konserwacji
zabytków kamiennych
Wśród prac realizowanych przy obiektach kamiennych najczęściej wyko-
nywanymi zabiegami są: dezynfekcja, wstępne wzmocnienie, zabez-
pieczenie polichromii, usunięcie korozyjnych nawarstwień, odsolenie,
wzmocnienie strukturalne, uzupełnienie ubytków, hydrofobizacja.
Prace konserwatorskie rozpoczyna się od dezynfekcji, której celem jest
zniszczenie i usunięcie bakterii, grzybów czy porostów. Do najczęściej uży-
wanych preparatów należą: Aseptina M w postaci 3% roztworu w alko-
holu etylowym, Lichenicida 264 jako 1% roztwór w alkoholu etylowym,
preparat handlowy Algat, będący roztworem wodnym czwartorzędowej
soli amoniowej, stosowanym bez rozcieńczenia.
Środków tych należy użyć na 2–3 tygodnie przed rozpoczęciem dalszych
prac, poczynając od usunięcia obumarłych drobnoustrojów. Gdyby
w wyniku wykorzystania substancji biobójczych te ostatnie nie zostały
zniszczone, zabieg dezynfekcji trzeba powtórzyć.
Miejsca, które uległy silnemu zniszczeniu i rozwarstwiły się (w szczególno-
ści pozostałości mono- czy polichromii), należy zabezpieczyć przed ewen-
tualnym uszkodzeniem podczas dalszych prac. W tym celu materiał jest
wzmacniamy, podklejany, a szczeliny wypełniane. Materiały konserwator-
skie do przeprowadzenia ww. zabiegów powinny być hydrofilne, porowate
oraz odporne na rozpuszczalniki stosowane w dalszych pracach, tj. usu-
waniu nawarstwień, odsalaniu, strukturalnemu wzmacnianiu czy hydrofo-
bizacji. Z powyższych względów najkorzystniejsze jest użycie do tych prac
preparatów zawierających oligomery tetraetoksysilanu (np. Steinfestiger
OH – Wacker Chemie, KSE 500, KSE 500E – Remmers, Sarsil OH 100,
300 i 500 – Silikony Polskie, Złoty Wiek SW-100 i Złoty Wiek SW-300,
Atlas), które, ulegając hydrolitycznej polikondensacji, wydzielają hydro-
filną krzemionkę. Są one stosowane do wzmacniania zdezintegrowanego
kamienia oraz jako spoiwo do zaprawek zabezpieczających.
Usuwanie szkodliwych, korozyjnych nawarstwień jest jednym z naj-
ważniejszych zabiegów podczas konserwacji kamiennej rzeźby i detalu
architektonicznego. Wykonuje się je nie ze względów estetycznych, ale
konserwatorskich, aby z powierzchni usunąć warstwy uszczelniające
i uniemożliwiające swobodne „oddychanie” kamienia. Najstarsze metody
polegały na skuwaniu warstw uszczelniających dłutem i ścieraniu kamie-
niami ściernymi, najnowsze zaś wykorzystują promieniowanie laserowe.
Stosowane techniki powinny charakteryzować się:
• wysokim bezpieczeństwem,
• brakiemmożliwości tworzenia produktów ubocznych np. soli rozpuszczal-
nych w wodzie, które mogłyby stanowić zagrożenie dla materii zabytku,
• zachowaniem właściwości oryginalnego materiału,
• pełnym zachowaniem oryginalnej powierzchni, bez najmniejszych śla-
dów jej naruszania,
• wysoką skutecznością.
O wyborze metody decyduje stan zachowania zabytku oraz właściwości
i budowa chemiczna nawarstwień. Wszystkie znane metody możemy
podzielić ze względu na sposób ich działania na:
• mechaniczne (przekuwanie, ścieranie, piaskowanie, gumkowanie,
suchy lód),
