Oświetlenie jako czynnik gwarantujący optymalne warunki pracy
58
Kierunkowe oświetlenie zadań wzrokowych podkreśla ich szczegóły,
poprawia ich widoczność i ułatwia wykonywanie pracy. Sposób jego
realizacji jest uzależniony od oczekiwanego efektu.
Zagadnienia dotyczące barwy światła
Cechy jakościowe barwy lamp o świetle białym są charakteryzowane
przez barwę światła samych źródeł oraz właściwości oddawania barw,
które wpływają na wygląd obiektów i oświetlanych osób. Przy czym te
dwie cechy należy uwzględniać niezależnie.
Barwa światła
Barwa światła lamp odpowiada barwie (chromatyczności) emitowa-
nego światła. Liczbowo parametr ten jest określany przez temperaturę
barwową najbliższą (T
CP
) wyrażaną w kelwinach. Może być również opi-
sany zgodnie z określeniami podanymi w tabeli 2. Wybór barwy światła
leży w obszarze psychologii i oceny tego, co wydaje się naturalne. Zależy
od poziomu natężenia oświetlenia i oczekiwanego efektu. W obiektach
przemysłowych, jeśli nie ma specjalnych wymagań, najczęściej używa
się źródeł o neutralnej barwie światła. Takie rozwiązanie jest również
korzystne w sytuacji stosowania oświetlenia naturalnego i mieszanego.
Oddawanie barw
Dla wydolności wzrokowej, wygody widzenia oraz dobrego samopo-
czucia ważne jest, aby barwy otoczenia, przedmiotów oraz ludzkiego
ciała wyglądały naturalnie, w sposób atrakcyjny i zdrowy. Ponadto
zawsze rozpoznawalne muszą być barwy bezpieczeństwa.
Dla obiektywnego określania oddawania barw przez źródła światła
został wprowadzony ogólny wskaźnik Ra, którego wartość maksy-
malna wynosi 100 i maleje przy pogarszającej się jakości oddawania
barw. Lampy o wskaźniku Ra poniżej 80 nie powinny być stosowane
w pomieszczeniach, gdzie ludzie pracują lub przebywają przez dłuższy
czas. Według normy, wyjątek stanowią pewne miejsca i/lub
rozwiązania (np. zastosowanie opraw high-bay), które występują
przede wszystkim w obiektach przemysłowych. Należy jednak w takich
przypadkach zapewnić oświetlenie o lepszym oddawaniu barw na
ustalonych, stale wykorzystywanych stanowiskach pracy oraz wszędzie
tam, gdzie barwy bezpieczeństwa muszą być rozpoznawane.
Olśnienie
Jest to stan w procesie widzenia związany z pogorszeniem zdolności
wykonywania pracy wzrokowej (olśnienie przeszkadzające) lub odczu-
ciem niewygody (olśnienie przykre), który powstaje w wyniku zbyt
wysokich poziomów luminancji w polu widzenia lub niewłaściwego jej
rozkładu w czasie bądź przestrzeni. Z uwagi na brak opracowanych
metod oceny olśnienia przeszkadzającego we wnętrzach dokonuje się
jedynie weryfikacji olśnienia przykrego z zastosowaniem metody CIE
1
,
czyli ujednoliconej oceny olśnienia. Na jej podstawie, przy wykorzysta-
niu programów obliczeniowych, wyznaczany jest wskaźnik olśnienia
UGR, dla którego dopuszczalne wartości, zależne od rodzaju obszaru
lub czynności, są podane w normie.
Stosowane obecnie źródła światła charakteryzują się coraz wyższą sku-
tecznością świetlną przy jednocześnie coraz mniejszych wymiarach, co
może skutkować występowaniem olśnienia związanego z ich widokiem.
W celu ograniczenia tego efektu należy odpowiednio osłaniać lampy,
np. przez stosowanie odpowiednich kątów ochrony opraw, dobranych
zależnie od luminancji lamp (tab. 3). Źródło olśnienia mogą stanowić
również okna i świetliki dachowe. Zjawisko to można ograniczyć przez
stosowanie osłon, żaluzji lub szyb rozpraszających światło.
Odbicia dekontrastujące (zamgleniowe) i olśnienie odbiciowe
Rozkład luminancji w polu widzenia, tj. w bezpośrednio oglądanym,
oraz w polu otaczającym wpływa przede wszystkim na odczuwaną
wygodę widzenia. Występowanie zróżnicowanych kontrastów lumi-
nancji na samym obiekcie obserwacji, np. odbić nieosłoniętych źródeł
światła w błyszczących powierzchniach, prowadzi do szybkiego zmęcze-
nia wzroku i jest jednym z czynników decydujących o uciążliwości pracy.
Obecnie produkowane źródła światła charakteryzują się bardzo wysoką
luminancją gabarytową, osiągającą, w przypadku coraz częściej wykorzy-
stywanych źródeł LED, ponad 100 tys. cd/m
2
. Jaskrawe odbicia w przed-
miocie pracy wzrokowej mogą zmienić widoczność zadania wzrokowego,
zwykle je pogarszając. Należy tego unikać. Olśnieniu odbiciowemu
i odbiciom dekontrastującym można zapobiegać lub je redukować przez:
• odpowiednie wzajemne usytuowanie opraw i stanowisk pracy,
• matowe wykończenie powierzchni,
• ograniczenie luminancji opraw (klosze, rastry, osłony),
• zwiększenie świecącej powierzchni opraw,
• zastosowanie jasnych tonacji wykończenia sufitu i ścian.
Wykorzystanie odbić w ocenie powierzchni błyszczących
Podstawowe parametry normatywne, dotyczące bezpośrednio projekto-
wania i oceny oświetlenia miejsc pracy, są oparte na kryteriach związa-
nych z natężeniem światła. Należy podkreślić, że w wielu przypadkach
(szczególnie w przemyśle) miara ta jest niewystarczająca dla zapew-
nienia odpowiedniego poziomu widoczności, koniecznego dla reali-
zacji wybranych zadań wzrokowych. Dotyczy to w szczególności sta-
nowisk pracy, na których występują powierzchnie odbijające światło
w sposób kierunkowy lub, najczęściej, kierunkowo-rozproszony. Kon-
trola ich jakości wymaga stosowania układów oświetleniowych charak-
teryzujących się luminancją zróżnicowaną w przestrzeni. Jest to wręcz
warunek konieczny, aby móc dostrzec pewne uszkodzenia obrabianych
powierzchni oraz powłok lakierniczych, czyli wad, których powierzch-
nia ma ten sam całkowity współczynnik odbicia światła, tj. wgnieceń,
wybrzuszeń, rys, zmatowień. Ich zauważenie jest praktycznie niezależne
od poziomu natężenia oświetlenia i wymaga zastosowania specjalnych
rozwiązań systemów oświetleniowych. Takie sytuacje mogą dotyczyć np.
stanowisk kontroli jakości powierzchni lakierowanych w przemyśle meb-
lowym, drzewnym, produktów AGD, motoryzacyjnym itp.
Przykładowe minimalne wartości natężenia oświetlenia E
m
i jego rów-
nomierności U
o
na polu zadania wzrokowego, maksymalne poziomy
wskaźników olśnienia UGRL oraz zalecany wskaźnik oddawania barw Ra
dla różnych typów obszarów, zadań i czynności w działalności przemysło-
wej, związanej z budową i naprawą pojazdów podano w tabeli 4.
Tab. 2. Grupy wrażenia barwy światła
Wrażenie barwy
Temperatura barwowa najbliższa T
CP
[K]
Ciepła
<3300
Neutralna
3300–5300
Chłodna
>5300
Tab. 3. Minimalne kąty ochrony w zależności od luminancji lamp
Luminancja lampy
[kcd/m
2
]
Minimalny kąt ochrony
[°]
20–50
15
50–500
20
≥
500
30
